Kalaja e Ulqinit është një tërësi urbanistike dhe arqitektonike ndër më të vjetrat në Adriatik. Qe 25 shekuj, si një enë me plot entuziazëm, e cila i ngjanë një anije të mbetur në rërë, po me plot jetë , ku ndrrohen civilizimet –kulturat, që kanë lënë gjurmë të dukshme edhe sot e kësaj dite. Kalaja me muret e veta ilire, Citadelen, rrjetin e rrugëve, tregjet dhe sheshet, disa shtëpi dhe objekte me vlerë arkitektonike, e sidomos pejzazhi i qytetit, dhe urbanistika, paraqesin në tërësi një përmendore kulturo-historike me rëndësi të jashtëzakonhme.
E ndërtuar para 2,5 milenijumeve në rrethanat e ndryshme ekonomike, ushtarake dhe kulturore, Kalaja merr karakterin e unitetit organik, fjala është për qytetin antik me rrugë mesjetare të ngushta e piktoreske, shtëpi dy – tri katëshe prej guri, të ngjitura njëra me tjerën, me elemente dekorative të stilit të renesancës dhe barokut, si dhe ndërtesa të ulëta dhe funksionale të Periudhës Otomane.
Pjesët më të vjetra të mbetura nga bedemet e kalasë datojnë nga koha ilire. Në shekullin e Vl-të në Kala hapen dy porta : hyrja e poshtme ( në lindje), hyrja në Kala nga deti, dhe e epërme ( në perëndim), hyrja nga toka-kontinenti.
Në muzeun e Kalasë në mes tjerash veçohen: piedestali antik me mbishkrim grek për Mbretreshën Artemida ku shkruan:”TOKOINON TON LATOMON APTEI(D)I TI ELAFAVOLOI”(Bashkësia e gurgdhendësve ngre Artemidi Elafavoli), pastaj Kameja antike me portretin e hyjneshës Atine me helmet dhe dy sopata prej kohës së bronzit të tipit Shkodrano –Dalmatin. Në lapidarium janë ekspozuar kapitoli jonik, pjesët e ciboriumit nga kisha e vogël e shek.i lX-të dhe eksponate të tjera të Periudhës Otomane.
KULLA E BALSHAJVE
Në pjesën e epërme të Kalasë, në plato ngritet Citadela me kullën e madhe, e cila dominon jo vetëm në Kala por edhe në tërë rrethinën.Tradita ia pershkruan balshajve të fundit, familje e madhe nga rrethi i Shkodrës, kryeqendër e së cilës, kah fundi I shek. 14-të dhe fillimi i shek 15-të ishte Ulqini. Osmanët kanë rregulluar dhe ndërtuar katin e tretë të Kullës së Balshajve dhe një pjesë në katin përdhesë.Tri anët e kësaj ndërtese të bukur kanë pamje në det. Ajo pa dyshim paraqet një prej objekteve reprezentative të ndërtimtarisë mesjetare në Mal të ZI. Tani shërben si galeri ose hapësirë ku mbahen netët e poezisë.
Pallati dhe Oborri Mbretëror
Besohet se në “Pallatin Venecia”dikur ndodhej rezidenca e administratorit Venedikas të Ukqinit. Bukuria e saj dhe funksionaliteti bën që më vonë udhëheqësit këtë objekt ta përdorin për Oborr Mbretëror. Afër “Pallatit Venecia” në platon e jugut të Kalasë, gjindet ndërtesa shumë e bukur që quhet “Pallati i Balshajve”. Të dy këto objekte ekskluzive tani shërbejnë për pushime dhe qendrime luksoze të musafirëve dhe vizitorëve të Ulqinit.
Tregu i Robërve
Para kishës-xhamisë, në Kala gjendet tregu i vogël , dikur Tregu i robërve. Është i rrethuar me harqe, nga se prej gjysmës së shekullit 17-të, Ulqini ishte i njohur për tregun e robërve të cilët i zinin kusarët e Ulqinit. Shumica e robërve ishin nga Italia dhe Dalmacia. Kusarët e Ulqinit në brigjet e Sicilisë dhe Apuliasë, kryesisht kanë plaçkitur vilat e të pasurve, po edhe pronarët e vilave i merrnin me vete për t’i shitur si rob.
Kusarët, robët, nuk i kanë shfrytëzuar për fuqi punëtore, por i kanë mbajtur si rob dhe për lirimin e tyre merrnin kundërvlerë nga të afërmit, miqtë apo bashkëvendasit e tyre. Andaj edhe i lejonin që të lajmëronin të afërmit e vet, se gjendeshin në Ulqin në mënyrë që ata të vinin dhe të pagunin lirimin e tyre. Prej gjysmës së shekullit 18-të, nga oborri gjithnjë e më tepër kërkoheshin robërit nga Afrika, mbase edhe filloi blerja nga brigjet e veriut të Afrikës. Ata mandej stësrshiteshin ose zbarkoheshin në Ulqin, ku së shpejti bëheshin qytetar të lirë dhe merreshin me bujqësi dhe detari. Disa nga pasardhësit e tyre jetojnë edhe sot në Ulqin.
Servantesi-rob i Ulqinit!?
Sipas legjendës, në Ulqin kah fundi i shekullit 16-të si rob ka qenë edhe shkrimtari i famshëm Spanjoll Miguel de Servantes. Disa studiues të romanit, përfundojnë se personazhi kryesor i romanit, Dulçineja personifikohet si Ulqinake. Pra, kryevepra e tij “Don Kishoti” ka dal pasi Servantesi ishte rob në qytetin e vjetër, i cili atëherë, po edhe sot, në shtetet romake quhej,
Dolcinjo. A mos do të thotë kjo se Dolçineja është emri i dytë për ulqinaken? Në popull përmendet emri Servet, fati i të cilit, si dhe rrënja e emrit përputhet me atë të Servantesit. Shfletimi i shumë teksteve do të na çojë deri te ajo se 24 vjeçari Servantesi u zu rob”gjatë vitit 1575, kur tri leuta( anije të shpejta kusarësh) ulqinake nën komandën e kapitenit Arnaut Mami sulmuan një fregatë detare në detin Mesdhe. Me një luftë të përgjakur, kusarët mundën luftëtarët spanjoll dhe anijen me robër e sollën në portin e vet. Në mesin e robërve ishte njëri që mbante një porosi të cilën ia kishte dhënë mbreti i Spanjës, nga kuptohet se bëhej fjalë për një individ të vyeshëm, për të cilin, sipas vlerësimit të pronarit, do të merrej një sasi e mirë ari”. Ajo që është befasuese është që vendasit për shkak të rrënjës së emrit spanjollin e famshëm e quanin Servet.
Sjellja e tij përcillej me interesim të madh. kalalit kishin vërejtur, se ky rob, në qelinë e vet rrinte pa fjetur deri vonë, vazhdiminsht diçka shenonte dhe mendonte. Ditën, gjatë gjithë kohës këndonte, dhe vajzat shpesh dilnin në dritare për ta dëgjuar. Për një vajzë, thuhet se, çdo herë kur robi Servet dilte të ecte në vendin e lejuar jashtë qelisë së tij, ajo i shkonte pas. Ashtu lindi dashuria në mes vendases dhe robit të pa njohur. Pas ca vitesh, një i huaj sjell një shumë të madhe parashë dhe e liron robin, i cili me vete merr dhe kalaleshën e bukur.
Sipas një të dhëne tjetër, pronari, Miguelin e çoi në Algjeri, gjegjësisht në Berberi, vend me të cilin ulqinakët kishin lidhje të ngushta . Atje e bleu një udhëheqës shumë i egër, i quajtur Hasan-aga. Nga aty Servantesi pat sukses të tërhiqet duke iu falenderuar fratërve-priftëve të Spanjës, të cilët në atë kohë i mblidhnin të gjithë bashkëvendasit e robruar në Mesdhe. Për Miguelin iu desh të pagunin500 talira ari dhe ashtu siç thuhet, ai pas pesë vitesh robërimi të egër, shkel në tokën spanjolle. Pas asaj pason”Don Kishoti”dhe tregimi për Dolçinenë gjegjësisht kalaleshën e bukur.
I pa mohueshëm është fakti se para se është liruar, në shtator të vitit1580 dhe është nisur për në Spanjë, ku mohonte akuzën se ka bashkëpunuar me kusarët Berber. Ka mundësi që me ta ka ardhur në Ulqin ose prej tyre apo robërve të tjerë ka dëgjuar për “Portin Dolcigno, në anë tjetër të detit.
Ky tregim apo legjendë përjetësoi emrin Ulqin!